Niedawno, bo w 2020 roku, na rynku wydawniczym pojawiła się pozycja obowiązkowa dla miłośników historii – zwłaszcza historii lokalnej, regionalnej. Nie zabrakło w niej informacji o zduńskim monumencie poświęconym poległym mieszkańcom gminy w latach 1914-1920.
Powstała na stulecie Bitwy Warszawskiej publikacja ukazuje tę największą w dziejach Polski batalię w szerokim kontekście historycznym i kulturowym. Jej motywem przewodnim jest triumf militarny, na który złożyły się gigantyczny wysiłek całego narodu, geniusz militarny naczelnego wodza i jego generałów, dokonania oficerów wywiadu radiowego oraz ogromne wsparcie Kościoła. Wypowiedziom wybitnych historyków towarzyszą rozważania historyków sztuki prezentujących szeroką panoramę ikonografii polskich triumfów oraz Bitwę Warszawską w kulturze wizualnej i w pamięci zbiorowej, jakże silnie deformowanej w okresie sowieckiej dominacji.
https://www.wuw.pl/product-pol-13549-Triumf-1920-Obraz-i-pamiec.html
Przytaczamy fragment autorstwa prof. Joanny Sosnowskiej:
W okresie międzywojennym dla lokalnych społeczności uczestnicy wojny bolszewickiej byli bohaterami, opłakiwano tych, którzy nie wrócili i upamiętniano, na ile kogo było stać. Spontanicznych, lokalnych inicjatyw w tym względzie było bardzo wiele, niestety znikoma część tych pomników, tablic i kamieni z napisami przetrwała do dziś, niektóre zrekonstruowano po 1989 roku (Karczewska, Karczewski 2019). Tylko nieliczne, dzięki przebiegłości lokalnych społeczności lub pewnego rodzaju neutralności wynikającej z odwołania się również do czasu I wojny światowej, nie zostały usunięte z przestrzeni publicznej w okresie wojny i PRL-u. Takim wyjątkowym przykładem jest pomnik w Zdunach nieopodal Łowicza poświęcony mieszkańcom gminy poległym w latach 1914-1920, który przetrwał dzięki miejscowej ludności mimo licznych prób jego likwidacji i częściowych dewastacji dokonanych przez ówczesne władze (Guzek 2016; Jędrzejczyk 2018). Zaprojektowany przez artystę Konrada Dargiewicza (1897-1970), ucznia Józefa Mehoffera w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, okresie międzywojennym nauczyciela rysunku w szkołach łowickich, zwraca uwagę swą ostrożnie nowoczesną formą wskazującą na profesjonalne podejście, a zarazem wyraźne nawiązanie do sztuki ludowej regionu (il. 3). Komuniści pozbawili go Orła na szczycie i zatarli daty, ale i tak stał się miejscem oporu, spontaniczne przywracanie na nim dat 1914-1920 wiązało się z aktualnymi wydarzeniami politycznymi, jak grudzień 1970 (Guzek 2016). Te działania doskonale ilustrują tezę mówiącą, że pamięć może stać się swoistą antyhistorią ujawniającą to, co przemilczane i wyparte z oficjalnego dyskursu. Pomnik zduński powstał z inicjatywy lokalnych działaczy dopiero w 1938 roku z okazji dwudziestolecia odrodzenia Polski, z jednoczesnym wyraźnym wskazaniem na wydarzenia z 1920 roku, i jak na prowincjonalny monument jest dość okazały.
Sosnowska J. M., Pamięć i sztuka, [w:] Triumf 1920. Obraz i pamięć, red. J. Miziołek, J. M. Sosnowska, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2020.
